بيرجند از تاريخي ترين و مهم ترين مناطق استان خراسان جنوبي به شمار مي آيد. اين منطقه دربرگيرنده شاخص ترين بناهاي معماري، باغ هاي قديمي و حمام هاي تاريخي است كه قدمت بيشتر آنها به دوره قاجاريه و زنديه باز مي گردد. از شاخص ترين بناهاي تاريخي بيرجند؛ ارگ كلاه فرنگي در حاشيه خيابان شهيد مطهري را مي توان نام برد كه در شش طبقه و به سبك زيگورات ساخته شده است. در اين ارگ؛ شاهد لايه هاي متعدد تمدني بر روي هم هستيم و اين ويژگي؛ براي علاقه مندان تاريخ و باستان شناسي بسيار اهميت دارد. يكي ديگر از مهم ترين جاذبه هاي تاريخي شهر بيرجند؛ محور فرهنگي تاريخي "چهار درخت" است كه از مدرسه شوكتيه آغاز و به مسجد جامع عاشورا ختم مي‌شود و تنها در حاشيه همين كوچه بيش از بيست اثر تاريخي ثبت شده‌ در فهرست آثار تاريخي قرار دارد كه هر يك داراي ويژگي هاي خاص معماري است. اين محور چندين مدرسه، خانه، حسينيه، مسجد و آب انبار را در خود جاي داده ‌است.
مسجد چهار درخت؛ در محل ميدان چهار درخت (قديمي ترين ميدان بيرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. مجموعه باغ و عمارت هاي اكبريه بيرجند نيز شامل: باغ، عمارت، سردرب ورودي، اصطبل، حمام، خمخانه، تالار تشريفات، استخر و... است. مهم ترين بخش اين بنا؛ كوشك آن است كه در سه طبقه و به صورت هشت ضلعي ساخته شده است. نماي خارجي اين بخش داراي تزيينات آجركاري با زره هاي هندسي شبيه بناهاي دوره زنديه شيراز است. بخش مركزي اين بنا كه از لحاظ معماري جالب ترين بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اكنون به موزه باستان شناسي و مردم شناسي تبديل شده است.
در اسناد مكتوب نام بيرجند نخستين بار در كتاب معجم‏ البلدان، قرن هفتم هجري قمري آمده كه اين شهر را از زيباترين بلادهاي قهستان معرفي كرده ‌است. همچنين سياحان و مورخاني چون ماركوپولو، ياقوت حموي، مقدسي، حمدالله مستوفي و حافظ ابرو در كتابهاي خود از اين شهر ياد نموده‌‏اند.
شهرستان بيرجند داراي آثار و ديدني هاي فراواني است كه از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره نمود:
غار چنشت (جنوب شرق بيرجند)،
امام ‌زاده زيد بن موسي‌ (روستاي آفريز بيرجند)،
آبشار گيوك (روستاي گيوك كيلومتر 5 جاده كرمان)،
آبشار چهارده (كيلومتر 5 جنوب شرقي شهر)،
ارگ كلاه فرنگي (بيرجند)،
قلعه پائين شهر (بيرجند)،
عمارت اكبريه (بيرجند)،
عمارت شوكت آباد (شوكت آباد، كيلومتر 5 جاده زاهدان)،
عمارت رحيم آباد (بيرجند)،
مدرسه شوكتيه (بيرجند)،
مقبره ابن حسام (شهر خوسف، كيلومتر 35 جاده كرمان)،
مسجد جامع خوسف (شهر خوسف، كيلومتر 35 جاده كرمان)،
قلعه فورگ (روستاي فورگ، كيلومتر 80 جاده زاهدان)،
غار جنشت (روستاي جنشت، كيلومتر 60 جاده زاهدان) و
آرامگاه حسام الدوله (بيرجند).

منابع:
jjtvn (dot) ir
iranyad (dot) ir
iranbirjand (dot) persianblog (dot) com
fa (dot) wikipedia (dot) org