هم ترين اثر در طاق بستان، ايوان بزرگ است. اين ايوان فضاي مستطيل شكلي به عرض 85/7 متر، عمق 65/7 متر و ارتفاع 90/11 متر است. در دو طرف ورودي اين ايوان، دو جرز چهارگوش به ارتفاع 27/4 متر ايجاد شده است. پهناي جرز سمت راست 41/1 متر و پهناي جرز سمت چپ 46/1 متر است. بر روي اين جرزها، طاقي با قوس نعل اسبي قرار دارد كه بيست و چهار سانتيمتر از سطح داخلي جرزها عقب رفته و رفي را ايجاد كرده است. ارتفاع اين طاق از كف ايوان تا لبه قوس در قسمت جلو 80/8 متر و در قسمت عقب ايوان 25/9 متر است. قوس طاق نيز در قسمت جلو ايوان بازتر از قوس انتهاي ايوان است؛ در قسمت جلو به شكل نيم دايره و در قسمت عقب به شكل نيم بيضي است. بر روي لبه بام ايوان، هفت جان پناه چهار پله اي. هر كدام به ارتفاع 129 سانتيمتر با زاويه قايم وجود دارد. در انتهاي ايوان، سكويي ديده مي شود. بر روي اين سكو دو نيم ستون حجاري شده است. اين نيم ستون ها بدون پايه ستون و شامل ساقه ستون و سرستون است. سرستون اين نيم ستون ها به شكل هرم مربع القايده معكوسي – تقليدي از سرستون هاي بيزانسي – است.

ديوارهاي داخلي ايوان بزرگ داراي دو بخش است و هر بخش استادانه تزيين شده و هنوز تمام تزيينات آن بر جاي مانده است:

تزيينات نماي ايوان بزرگ:

جرزهاي دو طرف مدخل ورودي ايوان با نقش يك درخت تخيلي و قوس ايوان با دو رديف نقوش گياهي تزيين شده است: رديف پايين گل هاي سه برگي دارد كه انتهاي آنها به هم وصل شده است. در مركز قوس ايوان، هلالي نقش شده كه به آن دو رشته روبان آويزان است. در لچكي هاي ايوان نيز نقش دو الهه بال دار(نيكه) ديده مي شود. هر كدام از اين الهه ها در يك حلقه روبان دار و در دست ديگر، جامي پر از مرواريد دارند.

تزيينات انتهاي ايوان:

ديوار انتهاي ايوان به دو بخش تقسيم شده است. در بالا صحنه تاج ستاني شاه ساساني و در پايين يك سواركار نقش شده است:

صحنه تاج ستاني:

در صحنه تاج ستاني، پادشاه ساساني با صورتي سه رخ و بدني تمام رخ بر روي سكويي ايستاده است. دست چپ را بر روي قبضه شمشير گذاشته دست راست را به طرف اهورا مزدا دراز كرده است. جزييات صورت شاه آسيب ديده ولي با توجه به آن چه كه باقي مانده است، صورتي فربه، گونه هايي گوشتالو، چشم هايي درشت و ابروهايي برجسته دارد. ريش او به وسيله خطوط مواج عمودي نشان داده شده است.

موهاي انبوه و مجعد او بر روي شانه ها ريخته است. اين شخص گوشواره اي بر گوش و گردن بندي در گردن دارد؛ گوشواره به شكل حلقه مدوري است و گوي كوچكي به آن آويزان است. گردن بند از دو رديف مرواريد شكل گرفته و در مركز آن سه دانه درشت مرواريد آويزان است.

شاه تاج كنگره داري بر سر دارد؛ پايه آن با دو رشته مروارد و لاك هاي مربع شكل تزيين شده است. در جلوي تاج، هلالي قرار دارد. بر فراز تاج، دو بال عقاب ديده مي شود كه نوك آنها به طرف داخل خم شده است. در حد فاصل اين دو بال، ميله عمودي وجود دارد و بر روي آن يك هلال به چشم مي خورد. در داخل هلال نيز گوي بزرگي قرار دارد.

اين شخص پيراهن مرواريد دوزي شده اي پوشيده است. در قسمت بالا تنه، بر روي پيراهن تسمه هايي شامل سه رديف مهره هاي مرواريد و پلاك هاي مستطيل شكل بسته شده است. كمربند او پهن و با چهار رديف دانه هاي مرواريد تزيين شده است. در پايين كمربند، حمايلي جواهر نشان بسته و شمشيري در جلو به آن آويزان است.

در سمت راست شاه، پيكره اهورا مزدا ايستاده بر سكويي با صورت و بدني تمام رخ نقش شده است. او دست چپ را بر روي سينه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داري را به شاه اهداء مي كند. اهورا مزدا دراي صورتي كشيده و ريشي بلند و مخروطي است. موهاي انبوه و مجعد او بر روي شانه هايش ريخته است . او گوشواره و گردن بندي - شبيه به گوشواره و گردن بند شاه – دارد. تاج او كنگره دار و پايه آن با دو رشته مراوريد و پلاك هاي مربع شكل تزين شده است. موهاي انبوه او بدون پوشش رها شده و پيراهن مرواريددوزي شده اي بر تن دارد و روي آن شنل جلو بازي پوشيده است.

در سمت چپ شاه، پيكره آناهيتا با صورت و بدني تمام رخ، ايستاده بر سكويي نقش شده است. در دست چپ سبوي آب و در دست راست حلقه روبان داري را كه به طرف شاه دراز كرده است، ديده مي شود. او صورتي گرد و چانه اي كوتاه دارد. بخشي از موهاي سر او به صورت گيسوي بافته و بخشي ديگر به صورت انبوه ديده مي شود.

آناهيتا گوشواره اي بر گوش و گردن بندي در گردن دارد. گوشواره او به شكل حلقه مدور و گوي كوچكي به آن آويزان است و گردن بندش شامل دو رديف مرواريد است. تاج او از دو بخش تشكيل شده است؛ در قسمت پايه به وسيله دو رشته مرواريد و پلاك هاي مربع شكل تزين و در بخش فوقاني با رديفي از پالمت هاي شش لبه اي و پاپيون و روبان بسته شده است. اين شخص پيراهن چين دار مرواريد دوزي شده اي بر تن دارد و بر روي آن شنل جلو باز بلندي پوشيده است. حاشيه اين شنل با دو رديف دانه هاي مرواريد و قسمت هاي ديگر آن به وسيله گل هاي رز تزيين شده است.

نقش سواركار:

در بخش پايي ديوار انتهاي ايوان، نقش يك مرد با صورتي سه رخ و بدني تمام رخ سوار بر اسب قوي هيكلي حجاري شده است. اين شخص كلاه خودي بر سر دارد كه تمام صورت و گردن او را به جز چشم ها پوشانده است. بر روي كلاه خود تاجي قرار دارد. بر روي پايه اين تاج، نواري با دو رديف دانه هاي مرواريد ديده مي شود. اين نوار در پشت سر به وسيله پاپيوني بسته شده است. حاشيه بالايي تاج شيارهاي عمودي دارد. در بالاي تاج، موها به صورت انبوه و بدون پوشش رها و به وسيله يك پاپيون و دو روبان بسته شده است.

اين شخص پيراهن بلندي با نقش مرغ و ارغن بر تن دارد. بر روي پيراهن، زره اي زنجير باف پوشيده كه تا روي زانو آمده و كمربندي با طرح هاي دايره اي شكل به كمر دارد. در پايين كمربند، حمايلي با طرح هاي هندسي به شكل لوزي و دايره ديده مي شود و تيرداني نيز به آن آويزان است.

اين شخص نيزه بلندي در دست دارد و سپر مدوري براي دفاع در پيش رو گرفته است. صورت و سينه اسب نيز با زره اي تيغه اي پوشيده شده است. بر روي اين زده نيز منگوله هايي ديده مي شود. بر روي كپل اسب منگوله اي آويزان است و بر روي آن نقش انسان سه سر مشاهده مي شود.

بسياري از مورخين و جغرافي نويسان دوره اسلامي هم چون اين فقيه، ابن رسته، ابودل، مسعودي و ياقوت حموي نقش سوار را خسرو پرويز و اسب را شبديز معرفي كرده اند.