عيلام
هنگامي كه نخستين گروههاي اقوام مهاجر ايراني دسته دسته پاي در خاك ايران مي‌گذاشتند، امپراتوري عيلام در دشت خوزستان كه حوالي 2500 پيش از ميلاد پايه‌گذاري شده بود، به دورهي طلايي خود دست يافته بود.
تاريخ عيلام به سه دورهي عيلام قديم، ميانه و جديد تقسيم مي‌شود. در سالهاي پاياني قرن نهم پيش از ميلاد (814 پيش از ميلاد) تاريخ عيلام وارد دورهي جديد مي‌شود و شاهان چندي زمام قدرت را به دست مي‌گيرند ولي در كمتر از دو سده، آرام آرام راه زوال مي‌پيمايد و سرانجام امپراتوري قدرتمند عيلام به دست «آشور بانيپال» شاه خونخوار آشور (631 ـ 668 پيش از ميلاد) منقرض مي‌گردد.
عيلاميان سهم بزرگي درشكل‌گيري فرهنگ و تمدن ايراني دارند. آنان پايه‌گذاران حكومت مستقل و فراگير و بانيان ورود ايران به «عصر تاريخي» بودند.
آثار مهم و عمده‌اي كه از آنان در ايران باقيمانده عبارتند از : محوطهي باستاني شوش، آثار هفت تپه، شهر باستاني چغازنبيل و نقوش برجستهي عيلامي و ...
محوطه باستاني شوش
اين محوطهي باستاني به وسعت تقريبي 50 هكتار در مجاورت شهر جديد شوش دانيال در استان خوزستان واقع شده و آثار نزديك به پنج هزار سال (از هزارهي چهارم پيش از ميلاد تا قرن ششم هجري) زندگي و سكونت مداوم را در خود حفظ كرده است. كمتر تپه يا محوطهي باستاني در دنيا وجود دارد كه شاهد چنين استقرار طولاني بوده باشد.
اين محوطه بنابه تقسيم و نامگذاري كاوشگران آن مشتمل است بر : تپه بزرگ آكروپل (ارك)، تپه آپادانا، شهر شاهي، شهر صنعتگران، شهر پانزدهم عيلامي و شهر اسلامي، كاخ هخامنشي شائور كه در حال حاضر بيرون از محوطه و در جبههي شمالي رودخانهي شائور كه از وسط شهر جديد مي‌گذرد، واقع شده است.(51)
كاوشهاي باستانشناسي شوش بلندمدت‌ترين برنامهي صحرايي باستانشناسي در ايران محسوب مي‌شود كه از سال 1849 تا 1978 ميلادي جز وقفه‌هاي چند ساله به طور مستمر دنبال گرديده است.
آثار پيش از عيلامي و عيلامي بيشتر در «تپه آكروپل» كشف شده است. در بلندترين نقطهي اين تپه در اوايل قرن حاضر ميلادي كاوشگران فرانسوي با استفاده از آجرها و مصالح قديمي يك قلعهي مستحكم براي سكونت و استقرار هيات ساخته‌اند كه گرچه نقشهي آن تقليدي از دژهاي قرن هجدهم ميلادي فرانسه است اما امروزه خود يك اثر تاريخي ارزشمند بشمار مي‌رود.
آثار هخامنشي شوش كه قديم‌تر از «تخت جمشيد» است در «تپه آپادانا» و شهر شاهي متمركز است. «داريوش اول هخامنشي» در يك كتيبهي گلي كه در كاوشهاي تپهي آپادانا كشف شده مي‌گويد : «اين كاخ را من ساختم» و آنگاه جزييات ساختمان آپادانا را در آن شرح مي‌دهد.(52)
دركاوشهاي آپادانا ديوار دفاعي ـ قصر شاهي و تالار بار عام كشف گرديد. ضمنا يك مجسمهي سنگي (بدون سر) داريوش اول با خط هيروگليف مصري و ميخي عيلامي كه كار حجاران و پيكرسازان مصري است، به دست آمد. شهر صنعتگران مربوط به ادوار بعد از هخامنشي است. اين نامگذاري شايد به آن دليل بوده كه در اين بخش از شوش، تعدادي كارگاه و كوره سفالگري و ذوب فلز يافت شده است.
هفت تپه
محوطهي باستاني هفت تپه در 9 كيلومتري جنوب شرقي شوش و در مجاورت مزارع نيشكر طرح هفت تپه واقع شده است. كاوشهاي اين محوطهي باستاني از سال 1344 تا 1357 خورشيدي به مدت چهارده فصل توسط هيات باستانشناسان ايراني، به سرپرستي «دكتر عزت‌الله نگهبان» انجام شد و آثار معماري وسيع و گسترده‌اي، شامل آرامگاه‌ها و زيگورات خشتي و يك گور جمعي (مشتمل بر 21 جسد) و نيز آثار مكتوب شامل لوحه‌هاي گلي و يك سنگ نبشته به خط بابلي كه روشنگر بخشي تاريك ازتاريخ عيلام (در فاصلهي سالهاي 1500 تا 1300 پيش از ميلاد) است كشف گرديد.(53)
چغازنبيل
چغازنبيل نام امروزي شهري است باستاني به نام «دوراونتاش» كه در فاصلهي 30 كيلومتري جنوب شرقي شوش وبه فاصلهي كمي از رودخانهي دز واقع شده است.
كاوشهاي باستانشناسي اين شهر و معبد باستاني را در فاصلهي سالهاي 1951 تا 1962 ميلادي باستانشناسان فرانسوي به سرپرستي «رومن گيرشمن» انجام دادند و بقاياي يك شهر با سه حصار (ديوار محيطي) و يك معبد پلكاني شكل روباز «زيگورات»، و مقابر زيرزميني شاهان عيلامي و تاسيسات تصفيه و تقسيم آب رودخانهي دز و يا آب باران براي مصرف شهر كشف گرديد.
اين معبد و شهر عيلامي را در دورهي طلايي عيلام «اونتاش گال» در حوالي قرن سيزدهم پيش از ميلاد براي خداي عيلامي «اينشوشيناك» بنا كرده است.
ساختمان اصلي «زيگورات» كه ازخشت خام و رويهي آجري بنا شده در اصل پنج طبقه بوده كه در طول زمان خراب شده و در كاوشها فقط سه طبقه باقي ماندهي آن از زير خاك بيرون آمده و سپس مرمت و بازسازي گرديده است.
نقوش برجسته عيلامي
در قلمرو عيلام باستان و در گوشه كنار ايران نقوش برجسته‌اي از حجاران عيلامي باقيمانده كه مهمترين آنها عبارتند از : نقش برجستهي «كورانگون»، نقوش برجستهي «كول فره»، نقوش برجستهي «اشكفت سلمان»، نقش برجستهي «قلعه تول»، نقش برجستهي «نقش رستم»
