ساسانيان

پيروزي خاندان «ارشك» و به تاج و تخت رسيدن دودمان پارتي بمنزله­ي پيروزي ايرانيان شمالي بر ايرانيان جنوبي و به عبارت ديگر چادرنشينان و صحراگردان بر شهرنشينان بود.(83) !!!

حاكميت اشكانيان پنج سده دوام يافت، تا آن­كه در زمان حكومت «اردوان پنجم» (213 تا 227ميلادي) يكي از نجيب‌زادگان پارس به نام «اردشير اول» پسر پاپك، روحاني بزرگ آتشكده­ي «استخر» كه پدر و نياكانش پيشوايان روحانيت پارس بودند، درفش مخالفت عليه­ي دولت پارت را بلند كرد و سلسله‌اي را بنيان گذارد كه به نام جد بزرگ او «ساسان» به سلسله­ي ساساني شهرت يافت. از آن پس سلطنت به دست سلسله‌اي از شاهان محلي پارس افتاد كه خود را وارث هخامنشيان معرفي مي‌كردند و در صدد زنده كردن و تجديد حيات فرهنگي ايراني در برابر فرهنگ يوناني‌مآب پارت‌ها بودند.

اردشير در آغاز برادر و تمام رقباي محلي خود را از ميان برداشت و پس از ايجاد وحدت در ايالت پارس،‌ اصفهان و كرمان را نيز ضميمه­ي قلمرو خود كرد. موفقيت­هاي اردشير پاپكان، اردوان پنجم را نگران ساخت و با سپاهي از متحدان پارت بر وي تاخت. در سه جنگ متوالي سپاه پارت از اردشير شكست خورد و با خودكشي اردوان پنجم در شوش سلسله­ي اشكانيان به كلي منقرض گرديد. پنج قرن و نيم پس از سقوط هخامنشيان قدرت، دوباره بدست قوم پارس افتاد و اردشير فرمانرواي كشوري شد كه از فرات تا مرو و از انطاكيه تا سيستان را در بر مي‌گرفت.

شاپور اول، پس از اردشير زمام امور را بدست گرفت و در آغاز كار به شرق توجه كرد و به مملكت «كوشان» لشكر كشيد و اين سلسله را كه «كانيشكا» آن را تاسيس كرده بود از ميان برداشت. آن­گاه رو بسوي غرب آورد و به روميان تاخت و سرانجام امپراتور روم «والريانوس» را با هفتاد هزار لژيون رومي اسير كرد و به ايران آورد و از نيروي آنان در كارهاي عمراني، ساخت عمارات، پل­ها، سدها و راه­ها استفاده­ي بهينه كرد.(84)

چند نقش برجسته در نقش رستم و بيشابور فارس از شاپور به يادگار مانده كه پيروزي او را بر امپراتور روم در حالي كه شاپور سوار بر اسب و والرين در جلو اسب به حالت تضرع زانو بر زمين زده، نشان مي‌دهند.

جانشينان شاپور حدود 20 پادشاه‌اند و در ميان آن­ها دو زن به نام­هاي «آذرميدخت» و «پوراندخت» نيز وجود دارند. تا شروع سلطنت خسرو دوم (خسرو پرويز 590 ـ 627 ميلادي) پادشاهي ساساني رو به اقتدار داشت اما پس از اين پادشاه ناآرام و لذت‌جو به دليل جنگ­هاي مكرر و بيهوده با غيرايرانيان (انيران) خصوصا روم شرقي (بيزانس) و نيز اتخاذ روش­هاي نادرست مملكت‌داري، سلسله­ي ساساني به ضعف و سستي گراييد. تا آن­كه با ظهور اسلام، مسلمانان كه به وجود اسلام قدرت يافته بودند به امپراتوري ايران و روم شرقي تاختند و در جنگ­هاي مكرر كه ميان سپاهيان يزدگرد سوم (632 ـ 651 ميلادي) آخرين شاه ساساني و اعراب مسلمان اتفاق افتاد، پايتخت ساسانيان «تيسفون»(مداين) به اشغال مسلمانان درآمد و راه براي فتح ايران بدست اعراب هموار شد.

هنر ايران ساساني از عناصر هنر بيگانه (هلني و يوناني) چنان­كه در عصر اشكانيان معمول بود، بري مي‌گردد و هنر بيشتر رنگ و بوي ايراني و محلي پيدا مي‌كند. گرچه از عناصر مثبت هنر ديگر ملل و اقوام نيز سود مي‌جويد. وجود انواع اشياء و ابزار فلزي، شيشه‌اي، سفالي،‌ بافته‌هاي پشمي، كتاني، ابريشمي، تنديس­ها و گچبري­ها و ديگر عناصر تزييني معماري همگي از رواج و رونق هنر در دوره­ي ساساني حكايت دارند.

نقش برجسته‌ها وكتيبه‌هاي برجاي مانده، اسناد مهم تاريخي اين دوره‌اند. وجود انبوه سكه‌هاي طلا و نقره در دوره­ي ساساني دلالت بر شكوفايي و رونق اقتصادي ايران در زمان ساسانيان دارد.

يادمان­ها و مجموعه بناهاي بسياري از اين دوره در داخل و خارج مرزهاي سياسي ايران امروز،‌ بر جاي مانده كه نشان از رواج و اوج معماري و شهرسازي عصر ساساني دارند.

بناها، محوطه‌ها و شهرهاي مهم دوره­ي ساساني عبارتند از :

1. ويرانه‌هاي شهر تيسفون و طاق كسري (ايوان مداين)

اردشير اول به دلايل سياسي پايتخت خود را از «فيروزآباد» به شهر اشكاني «تيسفون» در ميان­دورود و در ساحل چپ رودخانه­ي دجله منتقل كرد. پسر او شاپور اول كاخي بزرگ در اين شهر بنياد گذاشت. معماران ساساني در مركز كاخ طاقي عظيم به بلندي 37 متر و به پهناي 43 متر از آجر برپا داشتند كه به «طاق كسري» يا «ايوان مداين» مشهور گشت. خرابه‌هاي اين طاق عظيم هنوز موجود است و به شهادت عكس­هاي قديمي تا سال 1888 ميلادي هر دو جبهه­ي اين طاق سالم بوده و در آن سال به دليل بي‌توجهي حكام عثماني قسمت شمالي آن فرو ريخت و فقط خود طاق و يال جنوبي آن هنوز پابرجاست.

2. مجموعه­ي فيروزآباد فارس

فيروزآباد نخستين شهر و پايتخت ساسانيان پس از استخر است. مجموعه­ي فيروزآباد مشتمل است بر : شهر پلان مدور «اردشير خوره» يا شهر گور و ميل بلند آجري آن كه به ميل آتش مشهور است (مجموعه­ي كاخ اردشير اول كه از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده و طاق و گنبد آن در زمره­ي قديم­ترين گنبدهاي ايراني است) «قلعه دختر» بر فراز كوهي در نزديكي تنگه­ي تنگاب واقع شده است. اين قلعه يكي از دژهاي مستحكم ايران بشمار مي‌رود و احتمالا در زمان سلطنت اردشير اول ساختمان آن آغاز شده و در زمان شاپور اول به اتمام رسيده است
(نقوش برجسته­ي ساساني مربوط به اردشير اول در تنگ تنگاب فيروزآباد)

3. باستاني بيشابور كازرون

اين شهر بزرگ كه پايتخت شاپور اول ساساني بشمار مي‌رفته در سال 266 ميلادي براساس نقشه­ي شهرهاي رومي ساخته شده است و احتمالا اسراي رومي در ساختن آن نقش داشته‌اند. كاوش­هاي اين شهر باستاني را در سال­هاي 1933 تا 1940 ميلادي باستان­شناس فرانسوي «رومن گيرشمن» و سپس در سال­هاي 1347 تا 1355 خورشيدي، هيات باستان­شناسان ايراني به سرپرستي «علي‌اكبر سرفراز» انجام دادند و بخش­هايي از شهر از جمله معبد «آناهيتا» و «كاخ والرين» و قسمتي از حصار و برج­هاي خارجي شهر و كاخ موزائيك شاپور اول از زير خاك بيرون آمد.

به فاصله­ي 400 متري شمال شهر قديم در داخل تنگ چوگان كه رودخانه­ي شاپور از آن­جا مي‌گذرد، شش نقش برجسته در دو طرف رودخانه بر بدنه­ي كوه حجاري شده است كه يكي از آن­ها به پيروزي شاپور ساساني بر والرين امپراتور روم مربوط است.

در درون غاري بر بالاي يكي از ارتفاعات شمال شرقي شهر «بيشاپور» و به فاصله­ي دو ساعت راه (در ساليان اخير) مجسمه­ي بزرگ تمام قد از شاپور اول ساساني كشف گرديد كه شش متر بلندي و سي تن وزن آن است. بعضي تصور كرده‌اند كه چون اين غار مدفن شاپور اول بوده، مجسمه‌سازان هنرمند آن را بعنوان يادمان شاپور در اين غار ساخته و نصب كرده‌اند.

4. آثار ساساني داراب گرد (دارابجرد) فارس

يكي ديگر از شهرهاي باستاني دوره­ي ساساني فارس، شهر دارابگرد است كه آثاري از ادوار ساساني و اسلامي خصوصا نقش برجسته‌اي از شاپور اول هنوز در آن­جا باقي است.

5. ويرانه‌هاي شهر تاريخي استخر فارس

ويرانه‌هاي شهر هخامنشي ـ ساساني ـ اسلامي استخر به فاصله­ي 10 كيلومتري تخت جمشيد در كنار رودخانه­ي «پلوار» واقع شده است. استخر خاستگاه و موطن اصلي ساسانيان است و پدر و جد اردشير اول موبد و آذربان آتشكده­ي استخر بودند. متاسفانه در حال حاضر شهر تاريخي استخر به كلي ويران شده و زير خاك مدفون گرديده است.

6. تخت سليمان

تخت سليمان در 40 كيلومتري شمال شرقي شهرستان تكاب آذربايجان غربي واقع شده است و بقاياي يكي از سه آتشكده­ي معروف و بزرگ زمان ساسانيان يعني آتشكده­ي «آذرگشنسب» و عمارات و كاخ­هاي اواخر دوره­ي ساساني (عصر خسرو پرويز) در اطراف درياچه­ي هميشه­ي جوشان و خوش منظر آن­جا قرار دارد.
تخت سليمان را از سال 1337 تا 1357 باستان‌شناسان آلماني به سرپرستي پروفسور «رودلف نومان» و دكتر «ديتريش هوف» كاوش كرده‌اند.(85)

7. طاق بستان

در شش كيلومتري شمال شرقي كرمانشاه و در دامنه­ي كوه «پرو» چشمه‌اي است كه احتمالا از زمان­هاي بسيار قديم از محل فعلي از دل كوه مي‌جوشيده است. در كنار اين چشمه دو طاق در كوه كنده شده و تعدادي نقش برجسته در داخل آن دو طاق و يك نقش در بيرون طاق­ها از عهد ساساني به يادگار مانده است. نقش بيروني مربوط است به مراسم تاجگذاري اردشير دوم كه نماد اهورامزدا حلقه­ي سلطنت را به او اعطاء مي‌كند.

داخل طاق بزرگ نقش برجسته­ي خسروپرويز سوار بر اسب خود «شبديز» حجاري شده و در دو بدنه­ي طاق شكار خشكي و آبي شاه را به نمايش گذارده‌اند و داخل طاق كوچك شاپور دوم (شاپور ذوالاكتاف) و شاپور سوم، فرزندش در حالي كه با دست­هاي خود قبضه­ي شمشيرشان را گرفته‌اند، نشان داده شده‌اند.

ديگر آثار مهم دوره­ي ساساني عبارتند از :‌ «قصرشيرين»، «تپه گبري سرپل ذهاب»، «ايوان كرخه»، «حاجي آباد بندرعباس»، «پل شهرستان و محله جي، در اصفهان»، «تپه ميل» ورامين، «كاخ سروستان» فارس،‌ «چال طرخان» شهر ري.

نقش برجسته‌هاي ساساني در ايران عبارتند از : «نقش رستم»، «تنگ تنگاب»، فيروزآباد، «تنگ چوگان»، بيشابور كازرون، «طاق بستان»، كرمانشاه، «دارابگرد» فارس، «نقش رجب»،‌ تخت جمشيد فارس، «خان تختي» سلماس.

كتيبه‌هاي مهم ساساني به قرار زيرند :

كتيبه­ي شاپور اول بر بدنه­ي بناي كعبه زرتشت در نقش رستم
كتيبه­ي پايكولي در كردستان شمالي مرز بين ايران و عراق
كتيبه­ي طاق بستان
كتيبه­ي سرمشهد در جنوب كازرون
كتيبه­ي شاپور اول در حاجي‌آباد فارس
كتيبه­ي نقش رجب
كتيبه­ي پهلوي كوه مقصودآباد تخت جمشيد فارس
كتيبه‌هاي پهلوي بالاي «استودان»هاي كوه رحمت
كتيبه­ي حاجي‌آباد
گرم‌آباد
كتيبه پهلوي تنگ بُراقي