امروزه عموم باستان شناسان، تپه باستاني هگمتانه، واقع در مركز شهر همدان را - كه وسيع ترين تپه باستاني ايران است - بقاياي ابنيه كاسي، مادي، هخامنشي و بعد از آن مي دانند.
مساحت اين تپه حدود ۳۰ هكتار مي باشد، كه با در نظر گرفتن بخش هايي كه جزء محدوده تپه باستاني بوده، ولي اينك ساختمانهاي مسكوني بر روي آن ساخته شده، به بيش از ۴۰ هكتار نيز مي رسد. اين تپه بيضي شكل، در داخل محدوده شهر فعلي همدان در دو سوي خيابان اكباتان واقع شده است. «هگمتانه» يا «هنگمتانه» كه به زبان پارسي قديم به معني محل تجمع بوده، تركيبي از دو واژه «هنگ» به معني «جا» و «متانه» به معني «تجمع» است. اين واژه در زبان يونان به صورت «اكباتانا» در آمده است و در كتيبه هاي ايلامي به صورت «آگ ماتونو» آمده است. برخي نيز معتقدند: «امدانه» يا «آماداي» كه در كتيبه پليسر پادشاه آشور آمده، به اين محل اطلاق مي شده است. «هگمتانه» در زبان ارمني «اهمتان»، در زبان سرياني و پهلوي «اهمدان» و در گويش نويسندگان عرب «همدان» و در تورات «احتمانا» گفته شده است.
همچنين، سكه هايي از عهد ساساني كشف شده كه محل ضرب آنها «اهمتان» قيد شده است. نخستين اشاره مكتوب به نام مادها و سرزمين ماد، در سالنامه بيست و چهارم سارل مانزر سوم (۸۳۶ قبل از ميلاد) و سارگن دوم (۷۱۵ قبل از ميلاد) بوده است كه از اين قوم و سرزمين آنان به نام «ماداي» يا «آماداي» ياد كرده اند. آشوريان باستان به شهرهاي قوم كاسي، عنوان «كار كاشي» داده بودند، كه كار به معني قرارگاه يا منزلگاه و كاشي اسم قوم كاسي است. آشورشناسان و مادشناسان، جملگي اين كاركاشي (يا شهر كاسيان) را منطقه كنوني همدان دانسته اند.
پروفسور گيريشمن، باستان شناس معروف فرانسوي، معتقد است كه اسم قبلي هگمتانه، «اكسايا» يعني شهر كاسي ها بوده است و در مجموع اعتقاد غالب بر اين است كه شهر هگمتانه را يكي از اقوام آريايي بنام مادها ساخته اند و نخستين دولت ايراني را در آن بنا نهاده اند. ولي نتايج تحقيقات، بيانگر آن است كه شهر هگمتانه، پيش از انتخاب به پايتختي توسط مادها وجود داشته و مردماني از قوم كاسي در آن زيسته اند. سپس بازماندگان قوم كاسي، بعدها با طايفه اي از آريايي ها، قوم موسوم به ماد را پديد آورده اند و با غلبه بر دولت تجاوزگر آشوري، دولت ماد را بنيان گذاشته و پايتخت خود را «كاركاشي» قرار داده اند و از آن به بعد، اين شهر هگمتانه نام گرفته است.
&#۰۳۹;مادها، گروهي از اقوام آريايي بودند، كه از جنوب سيبري به سمت فلات ايران حركت كرده و در غرب ايران ساكن شدند. عواملي مانند: رشد اجتماعي و فرهنگي، تماس با گروههاي بومي ساكن فلات ايران، وجود همسايگاني قدرتمند و احساس نيازهاي جديد سياسي و اجتماعي، آنها را وادار به اتحاد و ايجاد حكومتي مقتدر نمود، به طوري كه قوي ترين قوم آن روزگار يعني آشوري ها را، براي هميشه از صفحه روزگار محو كردند. اسكلت انساني در موزه هگمتانه كه به همان شكل كشف شده نگهداري مي شودروايات مورخين يوناني نيز حاكي است كه اين شهر در دوره مادها (از اواخر قرن هشتم تا نيمه اول قرن ششم قبل از ميلاد)، مدتها مركز امپراتوري مادها بوده است و پس از انقراض آنها نيز به عنوان يكي از پايتخت هاي هخامنشي (پايتخت تابستاني و احتمالا محل خزانه آنها) به شمار مي رفته است. گفته هاي هردوت مورخ يوناني، در قرن پنجم قبل از ميلاد، مهم ترين ماخذ تاريخي در اين مورد است.
وي بناي اوليه اين شهر را به «دايااكو» نخستين شهريار ماد نسبت مي دهد (۷۲۸ قبل از ميلاد). هردوت اوضاع سياسي و اقتصادي نامناسب قوم ماد را در دستيابي ديااكو به قدرت موثر مي داند. ديگر مورخين يوناني چون پلي بيوس، كنزياس، ژوستين و گزنفون نيز درباره هگمتانه مطالبي جمع آوري كرده اند. ديااكو پس از اينكه هگمتانه را به پايتختي خود برگزيد، تصميم به ساخت كاخي عظيم و مستحكم، به صورت هفت قلعه تو در تو، گرفت. به طوري كه كاخ پادشاهي و خزانه، در درون قلعه هفتم قرار داشته باشند. ديااكو به تقليد از رنگ آميزي قصرهاي بابلي دستور داده بود، كنگره هاي هر قلعه را به رنگي مخصوص در آورند.